ارگ علیشاه

ارگ علیشاه یکی از معروفترین و قدیمی ترین جاذبه های گردشگری شهرستان تبریز محسوب می شودکه در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی و در نزدیکی محدوده میدان ساعت قرار دارد.این بنا ابتدا به صورت مسجدی بنا شده بوده است که در اثر زمین لرزه های متعدد قسمت های زیادی از آن تخریب شده و تنها بخش باقی مانده از این مجموعه دیوار مرتفعی است که به نام ارگ تبریز یا ارگ علیشاه خوانده می شود.این دیوار از محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد باقی مانده است.به گفته تارخدانان عظمت این بنا به حدی بوده است که از همه جای شهر تبریز دیده می شده است.در دوران های متفاوت در محوطه این ارگ آثار تاریخی ارزشمند  مانند مدرسه نجات و سالن تئاتر قرار داشته است که به مرور زمان از بین رفته است.

تاریخچه ارگ تبریز

ارگ علیشاه در فاصله سال های ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمری به همت تاج‌الدین علیشاه گیلانی - وزیر ایلخانان مغول- و با معماری استادفلکی تبریزی  با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد بنا گردید.علیشاه این ارگ را در ابعادی بزرگتر از طاق کسری(حدود 4 متر) ساخت ولی به علت عجله در ساخت و نشست شالوده آن طاق این بنا فرو ریخت.

مجموعه ارگ علیشاه در زمان های مختلف برابر اقتضای ویژگی های هر دوره کاربری های متفاوتی داشته است.برای مثال این بنا در دوران قاجاریه به عنوان انبار غلات و مهمات،در جنگ ایران و روسیه به فرمان عباس میرزا به منظور سرباز خانه و کارخانه توپ ریزی و ریخته گری و در زمان مشروطه نیز به عنوان سنگر مستحکمی برای مبارزان مشروطه خواه مورد استفاده قرار می گرفته است.در سال‌های قبل از انقلاب نیز محوطه ارگ تبریز به باغ ملی یا گردشگاه عمومی تبدیل شده بود و هم‌اکنون از محوطه این اثر باستانی به‌عنوان مصلی استفاده می‌شود.

در ساخت بنای ارگ علیشاه شیوه آذری به کار برده شده است و برای بناکردن آن از ساروج و مصالح ساختمانی با دوام استفاده گردیده است.بقایای موجود بنا به‌صورت سه دیوار بلند است که به شكل ایوان دیده می‌شود. قسمت مسقف مسجد بوده و در حقیقت تشکیل‌دهنده‌ی ایوان طاق‌پوش و طاق استوانه‌ای عظیمی است. این بخش، شبستان و عنصر اصلی مسجد علی‌شاه به‌شمار می‌رفته‌ است. عرض این بنای به جا مانده ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است.عرض هر یک از این دیوارها نیز ۱۰ متر و داخل آن‌ها ترکیبی  از دو دیوار عریض است که توسط طاق‌هایی به هم وصل شده اند. البته در حفاری‌های انجام گرفته این نکته مشخص شده است که ۷ متر از دیوارها زیر خاک قرار دارد.

ارگ علیشاه در زمان تاج‌الدین علیشاه، مسجد جامع شهر محسوب می شد و با كاشی و ازاره سنگی و ستون ‌های مرمری و كتیبه‌ ها و گچبری ‌های زیبایی تزیین شده بود. به‌دلیل تخریب‌ها و آسیب‌های متعدد ناشی از زلزله های بسیار(به عنوان زلزله مهیب قرن دهم هجری تبریز)، تصویر مشخصی در مورد شکل اولیه و کامل مجموعه وجود ندارد؛ ولی این بنای عظیم در بیشتر سفرنامه‌ها و نیز توسط مورخان معتبری مانند ابن‌بطوطه، بدرالدین محمودالعینی، مرتضی میزرا پسر عم نادر میرزا مولف تاریخ و جغرافیای دارالسطنه تبریز، حمد الله مستوفی و .... توصیف شده است.

این یادگار ارزشمند تاریخی در 15 دی سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.